Co to jest prawo cytatu oraz jakie ma znaczenie w prawie autorskim?
W pierwszej kolejności wyjaśnić należy, co kryje się pod pojęciem „prawo cytatu”. Definicja cytatu została zawarta w treści art. 29 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych1(zwana dalej: „u.p.a.p.p.”), która stanowi, że „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości”. Wobec powyższego najprościej ujmując daną materię, prawem cytatu możemy nazwać rodzaj zezwolenia na wykorzystanie niewielkiego fragmentu cudzego utworu, we własnych utworach, bez konieczności uzyskania zgody twórcy.
Zatem prawo cytatu jest pewnego rodzaju wyjątkiem od zasady ogólnej prawa autorskiego, zgodnie to, z którą należy uzyskać zgodę na rozpowszechnienie dzieła lub utworu twórcy. Art. 29 u.p.a.p.p. pozwala na cytowanie cudzej twórczości przy zachowaniu następujących warunków:
a) utwór powinien być rozpowszechniony;
b) utwór, w którym wykorzystano cytat, powinien tworzyć samoistną całość; c) można wykorzystywać wyłącznie urywki utworu bądź – w całości – utwory plastyczne, fotograficzne i drobne utwory; zakres zapożyczenia uzasadniony jest celem cytatu; d) cytat powinien być uzasadniony takimi celami, jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawa gatunku twórczości;
e) cytujący szanuje prawa osobiste twórcy;
f) cytujący zachowuje zasady określone w art. 35 u.p.a.p.p2
Co oznacza, ze utwór jest rozpowszechniony? Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w treści art. 6 u.p.a.p.p, która wymienia sytuację, w których utwór możemy nazwać rozpowszechnionym, np. „utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie”, „nadawaniem utworu jest jego rozpowszechnianie drogą emisji radiowej lub telewizyjnej, prowadzonej w sposób bezprzewodowy (naziemny lub satelitarny) lub w sposób przewodowy”, „reemitowaniem utworu jest jego rozpowszechnianie przez inny podmiot niż pierwotnie nadający, drogą przejmowania w całości i bez zmian programu organizacji radiowej lub telewizyjnej oraz równoczesnego i integralnego przekazywania tego programu do powszechnego odbioru”.
Najprościej wyjaśniając pojęcie utworu rozpowszechnionego – jest to utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie.
Podkreślenia wymaga, iż korzystanie z prawa cytatu jest właściwe wówczas, gdy jest to niezbędne do powstania nowego utworu, a użycie samego cytatu jest w istocie rzeczy tylko elementem utworu, który powinien posiadać charakter twórczy.
Odnosząc się do wymogu „samoistności” utworu, oznacza to, że stworzony z użyciem cytatu utwór jest utworem samodzielnym – w tym znaczeniu, iż cytat nie jest jego przeważającą treścią, a usunięcie cytatu nie byłoby równoznaczne z nieistnieniem utworu.
Kluczową kwestią w przypadku zaistnienia sporu jest cel, dla jakiego użyto cytatu, który w praktycznym aspekcie będzie przesądzający dla określenia jego dozwolonego rozmiaru. W cytowanym wyżej art. 29 u.p.a.p.p, ustawodawca wskazał, iż celem prawnie dozwolonym cytatu może być „wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości”.
Mając na względzie powyższe, można zatem posłużyć się cytatem „w celu rozbudowania i rozwinięcia myśli, czy twierdzeń”, a także dla wzmocnienia argumentacji, uczynienia wywodu bardziej przekonującym.
Przechodzą do wskazanej powyżej „polemiki” – należy więc przyjąć, że użycie cytatu jest dopuszczalne w ramach prezentowania stanowiska w dyskusji publicznej, z tym jednak zastrzeżeniem, że stanowisko to powinno przybrać formę utworu (np. artykułu prasowego, mowy, wykładu).
Odnosząc się z kolei do celów dydaktycznych zastosowania cytatu, cel nauczania jest realizowany głównie w opracowaniach o charakterze edukacyjnym, nie tylko wykorzystywanych w ramach nauczania w szkołach, na uczelniach, ale i w innych formach edukacyjnych (kursach), ale także w prezentacji rozpowszechnianej podczas zajęć, na wykładzie, w innych utworach aniżeli podręczniki i wypisy, np. artykułach, broszurach; w publikacjach o charakterze naukowym. Uzasadnione jest przywołanie cudzych utworów, gdy jest to niezbędne dla zrealizowania programu nauczania, przedstawienia teorii naukowych, kierunków i prądów w nauce oraz sztuce (w działalności artystycznej).
Warto przytoczyć treść wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie, w którym odniesiono się do legalności korzystania z cudzych utworów tj.
1. „1. Korzystanie z cudzych utworów w ramach dozwolonego użytku jest działaniem zgodnym z prawem i nie narusza praw autorskich.
2. Wymaganiu wyraźnego wymienienia źródła, z którego pochodzi fragment cudzego dzieła, nie czyni zadość wymienienie tego dzieła w zestawieniu literatury, bez jakiegokolwiek wyjaśnienia ani zasady, ani stopnia wykorzystywania tego dzieła, a w szczególności, że dokonano z niego przedruku określonej części.
3. Przepisy prawa autorskiego mają w zakresie swojej regulacji charakter normy szczególnej w stosunku do przepisów k.c. Natomiast, ochrona na podstawie przepisu art. 24 k.c. znajduje zastosowanie w zakresie nieobjętym regulacją u.p.a.p.p., gdy chodzi o interesy osobiste twórcy wykraczające poza ochronę przewidzianą przepisami prawa autorskiego”3.
W tym miejscu warto zadać pytanie, gdzie przebiega granica prawa cytatu, a popełnienie czynu niezadowolonego w postaci plagiatu?
Zgodnie z wyjaśnieniami powyżej, prawo cytatu pozwala zatem na przytaczanie fragmentów rozpowszechnionych już utworów. Niemniej jednak nie jest to prawo nieograniczone, bowiem cytowany fragment powinien stanowić jedynie „drobny” element w powstałym utworze, a w istocie rzeczy cytat powinien pełnić jedynie rolę pomocniczą.
Jednocześnie zastosowanie cytatu powinno być podyktowane uzasadnionym celem tj. wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawa gatunku twórczości. W tym miejscu zwrócić uwagę należy na treść art. 115 u.p.a.p.p, która stanowi, że „Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3”.
Czyn karalny określony w art. 115 ust. 1 u.p.a.p.p w zakresie przywłaszczenia sobie przez sprawcę autorstwa utworu (artystycznego wykonania), sprowadza się do podjęcia przez niego czynności świadczących o tym, że traktuje cudzy utwór (artystyczne wykonanie) jako własny. Chodzi zatem o stworzenie nieodpowiadającego rzeczywistości wyobrażenia o autorstwie określonego utworu (artystycznego wykonania). Zjawisko to określane jest mianem plagiatu4
Przywłaszczenie autorstwa lub artystycznego wykonania może się odnosić zarówno do całości utworu lub artystycznego wykonania (w sensie przejęcia wszystkich cech twórczych i indywidualnych – plagiat całościowy), jak i jego dowolnej części (pod warunkiem, że przejawiają się w niej twórcze i indywidualne cechy dzieła – plagiat częściowy).
Mając na uwadze powyższe, aby nie dopuścić się czynu w postaci plagiatu warto zwrócić uwagę na zakres cytowane przez nas fragmentu, jego cel, a także wskazać autora cytowanego elementu oraz jego źródło.
Podsumowując:
1. Prawo cytatu jest pewnego rodzaju wyjątkiem od zasady ogólnej prawa autorskiego, zgodnie to z którą należy uzyskać zgodę na rozpowszechnienie dzieła lub utworu twórcy.
2. Zastosowanie cytatu powinno być podyktowane uzasadnionym celem tj. wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawa gatunku twórczości
3. Definicja plagiatu – czyn karalny określony w art. 115 ust. 1 u.p.a.p.p w zakresie przywłaszczenia sobie przez sprawcę autorstwa utworu (artystycznego wykonania), sprowadza się do podjęcia przez niego czynności świadczących o tym, że traktuje cudzy utwór (artystyczne wykonanie) jako własny.
